In deze serie zet ik beknopt uiteen wat er wetenschappelijk gezien achter de nieuwste brontekstuitgaven van het Griekse Nieuwe Testament zit. Nu is genealogische coherentie aan de orde. In de vorige aflevering van deze serie (zie ook 1, 2, 3, 4) besprak ik de coherentiemethode en pregenealogische coherentie.
Genealogische coherentie
Eigenlijk ben ik hiermee al in de vorige aflevering begonnen. Want zodra je de coherentie tussen in handschriften betuigde tekstvormen van een richting voorziet, wordt de coherentie genealogisch. Oftewel, je zet coherentiegegevens om in een genealogische conclusie. Dit gebeurt eerst lokaal-genealogisch: bij elke variant maak je een lokaal stemma, primair met behulp van de klassieke middelen, maar hierbij kunnen pregenealogische coherentiedata de doorslag geven of je een variant van de ene of de andere variant laat afstammen.
Als je vervolgens van elk tekstadres de oudste variant kiest en naast elkaar zet, ontstaat de initiële tekst (Ausgangstext, initial text). Maar dat is slechts één aspect. In feite kun je nu elke tekstgetuige naast de andere leggen en niet alleen de overeenkomsten en verschillen constateren, maar ook de hoeveelheid anterieure en posterieure varianten. Een tekstgetuige met meer anterieure dan posterieure varianten ten opzichte van een andere tekstgetuige is een potentiële voorouder ervan, en andersom is een tekstgetuige met meer posterieure varianten ten opzichte van een andere tekstgetuige een potentiële afstammeling.
Het woord ‘potentieel’ wijst hier op de complexiteit van de overlevering: door de combinatie van hoge graad aan contaminatie en het verlies van talloze tekstgetuigen is het vrijwel niet mogelijk ‘echte’ relaties tussen handschriften vast te stellen. Daarom wordt er geabstraheerd van de handschriften naar de teksten die ze betuigen. Je kunt immers constateren dat de tekst van de ene tekstgetuige zich dichter bij de intiële tekst bevindt dan de andere. Elke betuigde tekst(vorm) die zich dichter bij de bron bevindt in de stroom van de overlevering, is een potentiële voorouder van de betuigde tekst(vorm)en die zich verder stroomafwaarts bevinden.
Dit kun je dan verder gaan inperken door op zoek te gaan naar de meest nabije potentiële voorouder en een ideaal (zo zuinig mogelijk) stroomdiagram op te stellen. Zo ontstaat genealogische coherentie.
Pregenealogische coherentie kijkt alleen naar de mate waarin tekstgetuigen met elkaar overeenkomen. Genealogische coherentie brengt richting aan tussen tekstgetuigen. De mate van genealogische coherentie van een bepaalde tekstvariant levert belangrijke informatie op.
Stel dat je op een bepaald tekstadres wilt kijken naar de genealogische coherentie van variant a. Bij alle tekstgetuigen met a zoek je dan naar de meest nabije potentiële voorouder. Wanneer het lukt om die voorouder steeds onder de tekstgetuigen met a te vinden (waarbij A, de initiële tekst, bovenin het stroomdiagram staat), is er sprake van perfecte coherentie. Dit is een bevestiging dat a waarschijnlijk inderdaad de initiële tekst is. Tekstgetuigen met andere varianten zullen de oudste potentiële voorouder ergens binnen de attestatie van een andere variant vinden, maar nooit heeft een tekstgetuige met a een potentiële voorouder met een andere variant. Anders gezegd: als de meest anterieure tekstgetuige met variant b een teksgetuige met variant a als potentiële voorouder heeft die op zijn beurt vijf stappen verwijderd is van de initiële tekst (en dus zelf relatief veel posterieure varianten heeft en daarom lager in het stroomdiagram staat), is de kans aanzienlijk dat b inderdaad een overschrijffout is.
Maar stel nu dat blijkt dat sommige tekstgetuigen met a een meest nabije potentiële voorouder met b hebben en de coherentie dus imperfect is. Dan is er reden voor verder onderzoek. Wat gebeurt er met de coherentie als je b tot initiële variant verklaart? Misschien blijkt dat b een betere coherentie heeft binnen de attestatie en ontstaat er als je b tot A verklaart een beter stroomdiagram tussen de varianten. Het zou immers gek zijn als a de oudste variant is, deze (op basis van de aanname dat a de oudste variant is) heel vroeg in de overlevering vaak in b is veranderd en vervolgens weer regelmatig teruggedraaid naar a. Dat is een minder zuinige verklaring.
Dit is bijvoorbeeld aan de hand in 1 Petrus 4:16. De lezing “in dit deel/lot” komt alleen voor in tamelijk late handschriften en “in deze naam” in de handschriften die doorgaans als de oudste en beste worden gezien. Maar een genealogische coherentie-analyse maakt duidelijk dat tekstvormen met “in deze naam” vaak een potentiële voorouder hebben met “in dit deel/lot” (zwaar imperfecte coherentie), terwijl die laatste variant perfecte coherentie heeft. (Deze en dergelijke voorbeelden maken duidelijk waarom een opvallend groot deel van de veranderingen van de ECM ten opzichte van eerdere edities bestaan uit een keuze voor de zogeheten Byzantijnse tekst. Het blijkt dat late handschriften oorspronkelijke varianten kunnen bevatten die geen spoor hebben nagelaten in de oudere overlevering.)
Wat er vervolgens gebeurt, is dat dit lokale stemma van varianten wordt aangepast. Maar als dat op nog een paar tekstadressen gebeurt, is het mogelijk dat bepaalde tekstgetuigen van plaats veranderen in de stroom van de overlevering. Als immers de verhouding tussen anterieure en posterieure varianten ten opzichte van een andere tekstgetuige net de andere kant op gaat wijzen, zullen deze tekstgetuigen van plaats wisselen.
Het is dan tijd voor de volgende cyclus waarin alle lokale stemmata opnieuw worden beoordeeld. Want het zou kunnen dat er iets in de genealogische coherentie van een variant is veranderd door de verandering van de positie van sommige tekstgetuigen. En als dat zo is, leidt dat misschien tot een andere beoordeling van lokale variatie. En dat leidt dan weer tot een globale wijziging in de genealogische verhoudingen. De kritische teksten die in de edities van de ECM terechtkomen, hebben een aantal van deze cycli ondergaan om een optimale verhouding te vinden tussen het globale stemma en de lokale stemmata.
Deze methode levert niet alleen nieuwe inzichten op over de oudste tekst, maar ook over het onstaan van bepaalde varianten (het blijkt bijvoorbeeld dat het veel vaker onbewust is gegaan dan opzettelijk). Bovendien laat deze methode zien dat de overlevering van de tekst van het Nieuwe Testament één grote, geleidelijke stroom is zonder grote breuken of recensies.
Terugblik
Bovenstaande uitleg is erg beknopt en abstract en ook niet helemaal compleet, maar geeft hopelijk een idee van de methodische vernieuwing van de coherentiegebaseerde genealogische methode. Wie beter wil snappen hoe het werkt raad ik het toegankelijke boekje A New Approach to Textual Criticism aan van Tommy Wasserman en Peter J. Gurry. Er is ook een vrij toegankelijke en zeer uitgebreide introductie beschikbaar van Gerd Mink, zie hier. Ook is het heel mooi dat de CBGM met open access is gepubliceerd, zodat iedereen de achterliggende data kan bekijken en ermee kan ‘spelen’ (zie o.a. hier en hier en hier).
Γεγραμμένα 