John of Damascus, Commentary on Paul’s Epistle to the Ephesians 1.1-14

To my knowledge, there is no modern translation of John of Damascus’s commentaries on the corpus paulinum, written in the first half of the eighth century AD. While reading his commentary on Ephesians, it occurred to me that it would not be that laborious an undertaking to work out my notes into a full translation. John’s commentary consists of short comments on the text of the New Testament. It is probably not the most exciting commentary ever written, but nonetheless it is worthwile to make a part available in English.

Here follows a first version of a translation of the comments on Ephesians 1:1-14. The edition used is R. Volk (ed.), Die Schriften des Johannes von Damaskos, vol. 7: Commentarii in epistulas Pauli (Patristische Texte und Studien 68; Berlin, 2013), 384-411. The Biblical text is that of the NRSV, slightly adapted.

John of Damascus

Commentary on the Epistle of Paul to the Ephesians

 

(384) (PG 95, 821) 1:1 Paul, apostle of Jesus Christ.

The main point of the epistle is to teach them about the goodness of Christ. This goodness consists of our assumption and sanctification in Him, because we have become His body and have Him as head. The cause of this grace is the goodness of God, which is praised forever. The way towards it is the forgiveness through the blood of Christ.

1:1–3 By the will of God, to the saints who are in Ephesus and the faithful in Christ Jesus. Grace to you and peace from God our Father and the Lord Jesus Christ. Blessed be the God and Father of our Lord Jesus Christ.

Just as regarding the other works of God, so also regarding his own apostleship (Paul) says it is from God, brought about by Christ, because He is the power of God.

(PG 95, 824) 1:3 Who has blessed us in Christ with every spiritual blessing in the heavenly places.

He Himself, [Paul] says, is our blessing; that is, the gift from God in order that we enjoy the spiritual goods. The enjoyment of them is not on earth, since the blessings are also not carnal, but heaven is their eternal place.

1:4–5 Just as He chose us in Him before the foundation of the world to be holy and blameless before Him in love. He destined us for adoption as His children through Jesus Christ.

The grace of the Spirit has manifested itself now, on the one hand, but on the other hand it has existed from the beginning with God, being allotted to the elect, whom He also destined to be assistants of God through the holiness that has been given.

(385) 1:5–6 According to the good pleasure of His will, to the praise of His glorious grace that He freely bestowed on us.

He freely bestowed on us, (Paul) says, having made us into sons by voluntary goodness, not by payment on the basis of our works.

1:6–8 In the Beloved. In Him we have redemption through His blood, the forgiveness of our trespasses, according to the riches of His grace that He lavished on us with all wisdom and insight.

Since the Scriptures say everywhere that He became obedient to the Father until death (Phil. 2:7), and since Christ said: ‘God, my God, why have you left me?’ (Mk. 15:34)—one should not suppose that He truly had been left, as He spoke this kind of words from our perspective—for this reason the divine Scripture proclaims everywhere that He is loved and beloved.

1:9 He has made known to us the mystery of His will.

Only in this way the grace of Christ comes towards us: through knowledge; it is not accommodated to those who are ignorant.

1:9–10 According to His good pleasure that He set forth in Christ as a plan for the fullness of time.

For before the world He was well pleased with this kindness. He destined also a time for it, when He admitted the things that were predestined as a fitting end.

1:10 To gather up all things in Him, things in heaven and things on earth.

Inasmuch as Adam sinned and robbed himself from all these things, renewal happened in Christ. Of which things, then, did he rob himself? While he was uncorrupted, he ended up in corruption, and while he was immortal, he ended up in death and away from (386) paradise, outside of para|dise. (PG 95, 825) God therefore planned to gather up  and to renew [all things]. And on behalf of the following the Only-begotten became a human being: in order to dissolve death, to abolish corruption, and to throw out sin, what indeed has happened when Christ came. The phrase things in heaven means that the angels had great and constant grief because of the fact that the world was sinning and was under a curse. And it is clear on the basis of the Lord’s saying that there is joy in heaven about one sinner who repents (Lk. 15:7). It means, then, that the Lord came and renewed both things on earth and things in heaven. He gave the angels rest from that grief which they were having on account of the corruption of humankind. For he lifted them up towards the previous joy, the one about the people who are saved.

1:11–12 In Him we have also obtained an inheritance, having been destined according to the purpose of Him who accomplishes all things according to the counsel of His will, so that we, who were the first to set our hope on Christ, might live for the praise of His glory.

By being one with Christ, (Paul) says, we are a portion of God.

1:13 In him you also, when you had heard the word of truth, the gospel of your salvation, and had believed in Him, were marked with the seal of the promised Holy Spirit.

(Paul) says: You too belong to those who were known beforehand, being reconciled with Christ through obedience,  through faith after having heard, and through sealing after having come to faith, which is being made like Christ through the participation in the Spirit. From whom else did they hear the word of truth than from John the evangelist? For he proclaimed [the gospel] there. That is why Paul speaks with them in a loftier manner, because they were prepared beforehand by John’s teaching [= Severian of Gabala]. For the man was very lofty in speaking about God.

1:14 Who is the pledge of our inheritance toward redemption as God’s own people, to the praise of His glory.

With pledge (Paul) means the beginning of acquisition. So he says that those who have received the Spirit already have begun to be possessions of Christ and God.

 

Advertenties

Goddelijk geweld in de Bijbel: twee boeken

De afgelopen tijd heb ik twee boeken gelezen: Het oerboek van de mens: De evolutie en de Bijbel door Carel van Schaik en Kai Michel, en Is het de schuld van de ENE? In gesprek met Paul Cliteur en anderen over monotheïsme en geweld door Sam Janse. Beide boeken geven een interessant perspectief op het thema ‘geweld in de Bijbel’.

Het oerboek van de mens heeft een godsdiensthistorische invalshoek, waarbij inzichten uit de biologische antropologie, cognitiewetenschappen en ontwikkelingspsychologie een belangrijke rol spelen. Daarmee lopen de auteurs het risico dat ze zich begeven op een vakgebied dat niet het hunne is. Maar mijn indruk is dat ze echt de moeite hebben genomen om kennis te nemen van de bijbelwetenschap een aanverwante disciplines. Natuurlijk kiezen zij soms voor een bepaalde hypothese over de Bijbel die meer arbitrair is dan zij lijken te beseffen, of gaan ze soms wat kort door de bocht. Opmerkelijk is bijvoorbeeld dat ze dubieuze figuren als Reza Aslan citeren naast de Groningse hoogleraar Annette Merz, maar gelukkig halen ze Aslan alleen aan bij punten die tamelijk onomstreden zijn. Al met al wegen deze mogelijke kritiekpunten niet op tegen het waardevolle dat het boek zeker te bieden heeft.

Het oerboek is mij dus meegevallen. Eén inzicht breng ik hier naar voren. Van Schaik en Michel bekritiseren Dawkins’ opstelling tegenover Gods toorn in de Bijbel, omdat hij niet zou begrijpen hoe Gods toorn functioneerde in zo’n oude cultuur. Rampen en ziekte worden standaard aan de goden toegeschreven, zie de opening van de Ilias. Het is eerder wonderbaarlijk hoe de christelijke god in de moderne wereld veel van zijn gewelddadige karakter heeft verloren. Met andere woorden, moderne mensen die goddelijk geweld afstotelijk vinden dienen te beseffen dat zij de luxe hebben dat te vinden, omdat de wetenschap tegenwoordig rampen en ziekte grotendeels kan verklaren en zo God heeft ontlast van een deel van zijn takenpakket. Het oordeel van Dawkins is daarom anachronistisch. Dit is, heel in het kort, een van de inzichten uit Het oerboek. Zelf zou ik aanvullen dat het christelijk geloof ook onderscheidend is in de zin dat het Gods philanthrôpía in het centrum van het godsbeeld zette en zo een bepaalde richting insloeg die weerslag had op de relatie tussen God en geweld. Sam Janse (zie hieronder) noemt bijvoorbeeld de kritiek van Basilius van Seleucië en Romanus Melodus op de al te zelotische profeet Elia.

Een ander interessant boek is Is het de schuld van de ENE? In gesprek met Paul Cliteur en anderen over monotheïsme en geweld door Sam Janse. Dit boek heeft een theologische invalshoek, maar is zeker niet naar binnen gekeerd. Integendeel, het boek poogt juist een bijdrage te leveren aan het maatschappelijk debat door bijvoorbeeld ook een interessante discussie met Paul Cliteur op te nemen. Het boek is hier gerecenseerd door Taede Smedes. Het sterke punt van dit boek is dat het niet apologetisch is en zo de beste apologetiek (‘theologische verantwoording’) is die je maar kunt wensen. Janse doet geen krampachtige pogingen om de Bijbel in bescherming te nemen tegen terechte bedenkingen bij bepaalde gedeelten. Bijvoorbeeld bij de terrorist Pinechas, die met Gods goedkeuring Israëlieten vermoordt omdat ze zich niet goed zouden hebben gedragen. Aan christenen raadt Janse aan te onderscheiden tussen kern en periferie in de Bijbel, en te erkennen dat er over de lange termijn een humaniseringsproces aan de gang is in (en na) de Bijbel.

Twee interessante boeken dus. Het eerste is best wel speculatief, maar brengt perspectieven in waaraan je in de humaniora niet het eerste denkt. Het tweede is een uitgebalanceerde visie op het goddelijk geweld in de Bijbel, die theologisch en maatschappelijk gezien denk ik erg relevant is.

‘De Bijbel van Jezus’: Pieter Oussorens vertaling van Genesis 1-13 LXX

Pieter Oussoren (de man van de Naardense Bijbel) is begonnen met een vertaling van de Septuaginta, de Griekse vertaling van de Joodse wet.[1] Dergelijke vertalingen bestaan al in andere moderne talen, maar vreemd genoeg nog niet in het Nederlands (althans, geen complete vertaling), terwijl de Griekse vertaling van het Oude Testament, samen met de geschriften van het Nieuwe Testament, onbetwist de belangrijkste Bijbel is uit de formatieve periode van het christendom. Voor wie het vroege jodendom en het christendom bestudeert, is de Septuaginta of een vertaling ervan eigenlijk een onontbeerlijke bron.

Oussorens ‘gelegenheidsproeve’ is uitgegeven onder de titel De Bijbel van Jezus, waarschijnlijk omdat De Bijbel uit de tijd van Jezus minder lekker bekt. Immers, dat Jezus kon lezen, laat staan schrijven, is twijfelachtig. Oussoren lijkt echter te suggereren dat Jezus inderdaad met de Septuaginta in aanraking kan zijn geweest.

Hoe dan ook, er is zeer concordant vertaald. Dat wil zeggen dat voor hetzelfde Griekse woord zoveel mogelijk hetzelfde Nederlandse woord of woordveld gebruikt wordt. Hieronder wil ik nagaan hoe dit uitpakt voor Genesis 1:1-5.

Genesis 1:1 luidt in deze vertaling als volgt:

Bij begin

Wat?

Er staat: ᾿Εν ἀρχῇ. Een Griekse lezer vat dit in deze context op equivalent aan de Nederlandse frase In het begin. Er is niets ongewoons aan het Grieks. Het feit dat Oussoren het lidwoord heeft weggelaten laat zien dat hij óf niet weet dat het weggelaten lidwoord bij het Griekse idioom hoort óf dat hij denkt dat gemankeerd Nederlands een goede indruk geeft van normaal Grieks. Het weglaten van het lidwoord in de Nederlandse vertaling geeft immers een misleidende indruk van het Grieks. Lezen we verder:

maakt God

Een aoristus indicativus drukt een verleden tijd uit, dus is de meest voor de hand liggende vertaling: maakte God. Lezen we verder:

de hemel en het land.

De Septuaginta vertaalt de Hebreeuwse woorden die we doorgaans vertalen met aarde, land, stof en veld allemaal met γῆ. Waarom we dan γῆ consequent met land zouden moeten vertalen, ontgaat mij, omdat de vertalers het woord γῆ kennelijk in verschillende betekenissen gebruikten. Hier staat de hemel tegenover γῆ, en dat valt het beste te vertalen als de hemel en de aarde. Lezen we verder:

Maar het land is … geweest

Het partikel δέ heeft weliswaar adversatieve waarde, maar kan je meestal onvertaald laten. Er is hier geen sprake van een tegenstelling, maar van een wisseling van onderwerp. Daarnaast vertalen we ἦν uiteraard met ‘was’: De aarde was…

onaanzienlijk en oningericht

Het woord ἀόρατος betekent hier toch echt niets anders dan onzichtbaar.[2] ‘Onaanzienlijk’ is fout. ‘Oningericht’ is niet verkeerd, maar klinkt te veel Ikea naar mijn smaak, ik prefereer ongevormd in deze context. Lezen we verder:

met duisternis
boven de afgrond

Dit is mogelijk, maar de vraag is waarom de vertaler plots de vrijheid neemt om en er was duisternis boven de afgrond om te zetten in een bijwoordelijke bepaling. Er is hier geen enkel bezwaar met een kort zinnetje te vertalen: en (er was/lag) duisternis op de peilloze diepte. Lezen we verder:

en adem van God
is gedragen
boven het water.

Het ontgaat Oussoren kennelijk dat πνεῦμα hier bepaald is: de geest/wind/adem van God. Verder moeten we met een verleden tijd vertalen: werd voortgedragen op het water. De NETS heeft: was being carried along. Dat kan bijvoorbeeld gezegd worden over een vlot. In Genesis wordt precies dezelfde constructie gebruikt bij de ark die op het water wordt voortgedragen.

De volgende verzen luiden zo:

3 En God zegt: geschiede er licht!
En er geschiedt licht.
4 En God ziet aan het licht dat het goed is.
En God brengt scheiding aan
midden tussen het licht en het duister.
5 En God roept het licht uit tot dag
en het duister roept hij uit tot nacht.
En er geschiedt een avond
en er geschiedt een ochtend:
dag één.

Ook hierbij vallen verschillende opmerkingen te maken. Met name het woord ‘geschieden’ vind ik hier overdreven. Het Griekse woord betekent meestal ‘zijn’, ‘worden’, ‘ontstaan’ of ‘gebeuren’. In deze context past ‘ontstaan’ natuurlijk erg goed.

Hieronder volgt Oussorens vertaling met daarnaast de mijne. (Eigenlijk zou ik het eindeloze ‘ge-en’ aan het begin van de zin ook willen aanpassen, maar aangezien dit ook in het Grieks een semitisch coloriet geeft, heb ik het laten staan.)

Oussoren	Mijn vertaling
1 Bij begin maakt God de hemel en het land.	1 In het begin maakte God de hemel en de aarde.
2 Maar het land is onaanzienlijk en oningericht geweest, met duisternis boven de afgrond, en adem van God is gedragen boven het water.	2 De aarde was onzichtbaar en ongevormd [of: afzichtelijk en wanordelijk] [2], en duisternis lag op de peilloze diepte, en de geest van God werd voortgedragen op het water.
3 En God zegt: geschiede er licht! En er geschiedt licht.	3 En God zei: ‘Laat er licht zijn.’ En er ontstond licht.
4 En God ziet aan het licht dat het goed is. En God brengt scheiding aan midden tussen het licht en het duister.	4 En God zag het licht, dat het goed was. En God maakte scheiding tussen het licht en tussen de duisternis.
5 En God roept het licht uit tot dag en het duister roept hij uit tot nacht. En er geschiedt een avond en er geschiedt een ochtend: dag één	5 En God noemde het licht dag, en de duisternis noemde hij nacht. En het werd avond, en het werd morgen, dag één.

Ik ben nog meer zaken tegengekomen die mijn verwondering of zelfs irritatie opriepen, maar daarover wellicht een andere keer. Voor nu laat ik het bij de conclusie dat ik niet zo goed begrijp welke zin deze vertaalmethode (of althans deze specifieke toepassing ervan) heeft.

Noten

[1] Pieter Oussoren, De Bijbel van Jezus. Genesis 1-13 vertaald uit de Septuaginta (Vught 2017).

[2] Naschrift: Ik werd gewezen op het artikel van Pieter W. van der Horst, ‘Was the Earth ‘Invisible’? A Note on ἀόρατος in Genesis 1:2 LXX’ , Journal of Septuagint and Cognate Studies 48 (2015) 5-7. Hij laat zien dat het goed zou kunnen dat we ἀόρατος als ‘lelijk’, ‘niet om aan te zien’ o.i.d. moeten interpreteren. Josephus vatte dit woord wel op als ‘onzichtbaar’. Hoe dan ook, ‘niet om aan te zien’ is echt iets anders dan ‘onaanzienlijk’.

De vervloekte Christus (Galaten 3:13)

Gal. 3:13 Maar ​Christus​ ​Jezus​ heeft ons vrijgekocht van deze ​vloek​ door voor ons te worden vervloekt, want er staat geschreven: ‘Vervloekt is ieder mens die aan een paal hangt.’ 14 Zo zouden door hem alle volken delen in de ​zegen​ van ​Abraham​ en zouden wij, zoals ons is beloofd, door het geloof de Geest ontvangen. (NBV)

Wat betekenen de woorden “door voor ons te worden vervloekt”? Door wie werd Christus vervloekt volgens Paulus, wat was daar de reden voor, en hoe ging dat in zijn werk?

In het Grieks staat er γενόμενος ὑπὲρ ἡμῶν κατάρα. Dat is correct vertaald door het NBG, maar als we een stapje terug doen om dichter bij het Grieks te blijven, zou je kunnen vertalen “door voor ons een vloek te worden”. Een parallel kunnen we vinden in het Proto-evangelie van Jakobus 3.1, waar Anna zegt:

Welke moederschoot heeft mij voortgebracht dat ik een vloek ben geworden in de ogen van de Israëlieten en tot een smaad ben geworden en dat ze mij onder spot hebben verjaagd uit de tempel van de Heer?

Dat iemand een vloek wordt, betekent: slachtoffer worden van een vloek of onderworpen worden aan een vloek. In het geval van Anna is dat niet echt zo, maar is dat zo in de ogen van de Israëlieten, en daar draagt ze de werkelijke consequenties van.

In het geval van Jezus Christus wordt hij ook vervloekt, wat door Paulus bewezen wordt door de wet aan te halen: “Vervloekt is ieder mens die aan een paal hangt” (Deut. 21:23). Het eerste wat opvalt, is dat Paulus “door God” weglaat. Dat is niet toevallig, zegt Martinus C. de Boer, wiens Galatians: A Commentary (2011) ik voor het vervolg heb geraadpleegd. Want Paulus volgt ook niet de bewoordingen van de Septuaginta, maar is in zijn woordkeuze duidelijk beïnvloed door Deuteronomium 27:26, dat Paulus eerder aanhaalde:

Gal. 3:10 Maar iedereen die op de wet vertrouwt is vervloekt, want er staat geschreven: ‘Vervloekt is eenieder die niet alles doet wat het ​boek​ van de wet bepaalt.’ (NBV)

Zij zijn “onder een vloek”, en wel “onder de vloek van de wet” (Gal. 3:13a). De wet zelf spreekt die vloek uit, zoals Paulus wil aantonen, maar de wet is zelf ook een vloek, een van de kwade machten die bij deze huidige slechte wereld hoort. (Ja, Paulus is niet erg genuanceerd in deze brief.) Doordat nu Paulus in zijn citaat “Vervloekt is een ieder mens die aan een paal hangt” in zijn woordkeus duidelijk een verbinding legt met de vloek die op ieder mens ligt—want niemand kan aan die vloek ontsnappen—ligt het voor de hand ze in dezelfde zin op te vatten.

Met andere woorden, Jezus Christus werd vervloekt door de wet, omdat de wet vervloekt wie aan een paal hangt. Zo deelde Jezus Christus in het lot van ieder mens. “Een vloek worden” betekent dus hetzelfde als “onderworpen zijn aan de wet” (Gal. 4:4, vgl. 4:4b-5).

Dat Christus vervloekt werd betekent dus, volgens Paulus, niet dat hij in onze plaats vervloekt werd. Nee, Christus deelde ons lot, namelijk de vloek van de slavernij onder de wet, en dat voor ons, omdat hij de vloek overwon door de opstanding en ons zo kon vrijkopen van de vervloekte slavernij onder de wet. God vervloekte Jezus dan ook niet, maar stelde hem juist in het gelijk door de opstanding.

We moeten dus goed in de gaten houden dat Jezus niet zonder meer vervloekt werd, maar dat dat zo was in de ogen van de wet. Omdat de wet hier het onderspit delft, werd deze door Christus buiten werking gesteld, en de boeien van de kwade machten, waaronder de wet, gebroken.

En hoe krijgen we deel aan deze overwinning? Door het geloof, waardoor we één worden met Christus en in zijn dood en opstanding participeren. Zo verandert de vloek van de wet in de zegen van Abraham voor alle volken.

Dit is uiteraard een interpretatie van een uiterst moeilijke tekst, maar wel de meest overtuigende die ik kon vinden.

Christus de drakendoder

Plato’s dialoog Symposium gaat over liefde (erôs). Het is geen toeval dat het Symposium van Methodius van Olympus, vermoedelijk geschreven tussen 260 en 290, gaat over kuisheid. Na een paradijselijk banket houden tien meisjes om beurten een lofrede op de maagdelijkheid. Het onderwerp wordt in geleerde betogen van verschillende kanten bekeken: historisch, ethisch, hermeneutisch, en vanuit een allegorische uitleg van de Bijbel.

De achtste rede van Tekla bevat onder meer een uitleg van de mythe van de vrouw en de draak uit Openbaring 12. De dochters van de vrouw (die staat voor de kerk), is de conclusie, moeten het gevecht aangaan met het beest, en zich bewapenen met de geestelijke wapenrusting (Efeziërs 6:12-17). Daar kan de draak, wiens zeven hoofden staan voor verschillende ondeugden, zeker niet tegen op. Want als de draak ziet dat je bij Christus hoort, zal hij het opgeven. Christus heeft de draak immers al verslagen.

Op dit punt vlecht Tekla een gedicht in haar betoog. Het is een bewerking van de Ilias (6.181-183), welke passage handelt over de strijd tussen Bellerofontes en het monster Chimaira.

Leeuw van voren, van achteren slang en chimaira in ’t midden,
die een afschuwlijke adem van laaiende vlammen uitstootte.
Hij echter doodde het dier, op zijn Vaders tekens vertrouwend,
Christus de Koning. Velen had het vernietigd, niemand
veelde het uit zijn bek druipende dodelijk schuim.

Methodius van Olympus, Symposium 8.12. (De eerste drie regels zijn overgenomen en aangepast uit de vertaling van H.J. de Roy van Zuydewijn. De laatste regel is een dactylische pentameter.)

Deze mengvorm van bijbelse en Griekse mythologie is literair misschien niet altijd even geslaagd, maar als cultureel en historisch fenomeen is het in elk geval bijster interessant.